انواع بیماری های گندم
کشت گندم به علت تولید آرد نانوایی در کشور ما از اهمیت بالایی برخوردار است و همین امر باعث شده که بیشترین سطح کشت را در کشور به خود اختصاص دهد. اما یکی از معضلات کاشت گندم، بیماری‌های گندم و جو می باشد که امروزه کیفیت و کمیت محصول کشاورزان سراسر جهان را تحت تاثیر قرار داده است.
در این مقاله قصد داریم به معرفی مهمترین بیماری‌های گندم و جو و راه‌های کنترل و مقابله با این بیماری ها بپردازیم.
انواع زنگ ها
- زنگ سیاه (ساقه سیاه)
- زنگ زرد (زنگ نواری یا خطی)
- زنگ قهوهای (زنگ برگ یا زنگ نارنجی)
انواع سیاهک ها
- سیاهک پا کوتاه
- سیاه ناقص یا سیاهک هندی
- سیاهک ساقه و برگ گندم
- سیاهک آشکار
- سیاهک پنهان
- سیاهک سخت جو
بیماری فوزاریوم سنبله گندم
بیماری سفیدک سطحی گندم
بیماری سپتوریای برگ گندم
بیماری سوختگی برگ جو (اسکالد)
بیماری لکه نواری جو
بیماری پاخوره ریشه گندم
نماتد سیست
زنگ سیاه
زنگ سیاه گندم از لحاظ اهمیت در ایران بعد از زنگ زرد قرار دارد. این زنگ به علت نوع علائمی که ایجاد می‌کند به زنگ ساقه نیز معروف است. علائم بیماری زنگ سیاه ابتدا بصورت تاول‌های باریک، دراز، موازی با محور طولی ساقه، برگ یا غلاف برگ ظاهر می‌گردد. چند روز پس از آلودگی اپیدرم روی تاول‌ها پاره میشود سپس توده‌های قارچ با رنگ قرمز آجری نمایان میشود که در اواخر فصل رشد محل آلودگی به رنگ سیاه درمی آید. عامل زنگ سیاه گندم قارچ puccia graminis می‌باشد.
زنگ زرد (زنگ خطی یا نواری) :
زنگ زرد یکی از خطرناک‌ترین بیماری‌های غلات در ایران است که بیش از زنگ‌های دیگر در گندم شیوع دارد. زنگ زرد علاوه بر گندم به جو، چاودار، یولاف و علف‌های هرز گندمیان حمله می‌کند. خسارت ناشی از این بیماری بالغ بر ۵ درصد کل محصول می‌باشد و در ارقام حساس تا ۹۰ درصد نیز گزارش شده است.
علائم این بیماری معمولأ زودتر از سایر زنگ‌ها قبل از بهار بر روی برگ‌های جوان بصورت جوش یا تاول زرد به قطر نیم میلی‌متر در بهار تشکیل میشود. عامل این بیماری، قارچ Puccinia striiformis می‌باشد.
زنگ قهوه ای گندم :
این زنگ نسبت به سایر زنگ‌ها حرارت دوست‌تر است و در مناطق گرم و مرطوب مانند شمال خوزستان و دشت مغان خسارت قابل توجه‌تری دارد. علائم این زنگ بصورت جوش یا تاول‌های قهوهای و نارنجی بر روی برگ نمایان میشود. دانه‌های خوشه‌های آلوده ریز و چروکیده شده و ممکن است گیاه بیمار تا ۹۰ درصد خسارت ببیند. عامل این بیماری، قارچ Puccinia recondite می‌باشد
سیاهک پا کوتاه :
به این نوع سیاهک، اصطلاحأ dwarf bunt می‌گویند که سبب کاهش رشد و کوتولگی بوته و خوشه میشود. غالبأ این بیماری در مناطق سردسیر بر روی گندم‌های زمستانه که مدت زیادی زیر پوشش برف هستند انتشار می‌یابد. ارتفاع بوته در این نوع سیاهک در مقایسه با بوته‌های سالم به نصف یا حدود یک چهارم تقلیل می‌یابد و بذر حاصل از بوته‌های آلوده را نمی‌توان مورد مصرف قرار داد. عامل بیماری سیاهک پاکوتاه گندم، قارچ Tilletia controversa می‌باشد.
سیاهک ناقص گندم :
این بیماری را با نام‌های سیاهک هندی و کارنال بانت می‌شناسند. در این بیماری بر خلاف سیاهک پنهان تمام دانه‌های یک خوشه آلوده نمی‌شود بلکه چند بذر در خوشه آلوده میشود. آلودگی بیشتر مربوط به قسمت‌های خارجی دانه‌ها میشود. برای همین بذرهای آلوده امکان جوانه زدن دارند. عامل این بیماری قارچ Neovosia indica می‌باشد.
سیاهک ساقه یا برگ گندم
قبل از به خوشه رفتن خطوط سبزآبی به موازات هم روی رگبرگ‌های نزدیک خوشه ظاهر میشود که تدریجا خطوط شکاف خورده و از آن گرده‌های سیاه رنگ خارج میشود. عامل سیاهک ساقه و برگ قارچ Urocystis tritici Koern می‌باشد. این قارچ هرساله بقای خود را روی بذرها حفظ می‌کند. قوه نامیه این قارچ تا چهار سال بر روی بذر و یکسال درون خاک می‌ماند.
سیاهک آشکار گندم و جو
خسارت ناشی از این سیاهک نسبت به سیاهک پنهان در درجه دوم از اهمیت دارد. قبل از به خوشه رفتن تفاوت قابل تشخیصی بین بوته‌های سالم و بیمار وجود ندارد. بوته‌های آلوده زودتر به خوشه رفته و خوشه‌های آن به توده‌های سیاه رنگ تبدیل میشود که این توده‌های سیاه رنگ در واقع قارچ‌های Ustilago nude، که عامل بیماری سیاه آشکار گندم و جو هستند می‌باشد. در زمان شیوع این بیماری باد و حشرات، قارچ را در سطح مزرعه پخش می‌کند و در خوشه‌های آلوده فقط محور اصلی باقی می‌ماند. این قارچ در زمان تشکیل گل آذین، به گیاه آسیب می‌زند.
سیاهک پنهان گندم
این سیاهک با نام سیاهک بدبو نیز شناخته میشود و از مهمترین بیماری‌های گندم در جهان بشمار می‌رود. به طور میانگین خسارت ناشی از این بیماری بر روی محصولات، حدود ۳۰ درصد تخمین زده میشود. علاوه بر خسارت مستقیم، ارزش نانوایی گندم‌های سالم مزرعه نیز به علت اسپورهای آلودگی به اسپورهای بدرنگ و بدبو کاهش می‌باید. نکته مهم در مورد این قارچ این است که اسپورهای این قارچ شدیدا قابل اشتعال می‌باشند و در اثر کوچک‌ترین جرقه در کمباین یا ماشین خرمن کوب سبب آتش سوزی میشود. ریشه گیاه آلوده رشد نمی‌کند و گاهی پنجه زنی گیاه افزایش می‌یابد. بوته‌های جوان نسبت به زنگ زرد و سرمای زمستان حساس هستند ولی نسبت به بیماری سفیدک سطحی مقاوم ترند. بوی بد این اسپورهای آلوده کننده ناشی از ماده‌تری متیل آمین می‌باشد که مشابه بوی ماهی فاسد شده است. تاکنون چندین گونه مختلف از عامل‌های بیماری سیاهک پنهان شناخته شده است. در خاک‌های خشک شدت این بیماری کمتر از خاک‌های مرطوب می‌باشد. یک از موثرترین راه‌ها برای کنترل این بیماری استفاده از قارچکش‌های کاربوکسین تیرام برای ضدعفونی بذرها می‌باشد.
سیاهک سخت جو
این بیماری علاوه بر جو به چاودار و علف‌های هرز خانواده گندمیان هم حمله می‌کند. در این بیماری خوشه‌های آلوده، کوتولگی پیدا می‌کند و بوته‌های آلوده حدود ۷ سانتی‌متر کوتاه‌تر از بوته‌های سالم هستند. قارچ عامل بیماری سیاهک سخت جو، Ustilago hordei می‌باشد.
بیماری فوزاریوم سنبله گندم
این بیماری با نام‌های بلایت سنبله، اسکب خوشه، بادزدگی و سفید شدن خوشه نیز شناسایی میشود و بر روی کلیه غلات دانه ریز دیده میشود. بیشترین آلودگی به این بیماری در خوشه‌های نارس است که باعث میشود یک سنبلچه یا تمام خوشه سفید شود. عامل بیماری جنس Fusarium است که گونه‌های زیادی دارد.
بیماری سفیدک سطحی گندم
این بیماری بیشتر در نواحی مرطوب شیوع دارد. علائم این بیماری به صورت لکه‌های کوچک و پراکنده و به رنگ سفید بر روی اندام‌های هوایی گیاهان ظاهر میشود. بهترین شرایط برای برای رشد این قارچ دمای ۱۵ تا ۲۵ درجه و رطوبت بالای ۹۵ درصد می‌باشد. زمستان گذرانی این قارچ‌ها بر روی بقایای آلوده گیاهان و علف‌های هرز می‌باشد.
بیماری سپتوریای برگ گندم
این بیماری بیشتر بر روی برگ‌ها مشاهده شده به این شکل که روی برگ یا غلاف، لکه‌های کوچک گرد یا بیضوی رنگ پریده دیده میشود. لکه‌های روی برگ عموما بزرگ و به رنگ قهوهای مایل به قرمز در می‌آیند و با پیشرفت بیماری وسط لکه ها، متمایل به رنگ خاکستری یا سفید میشود.
بیماری سوختگی برگ جو (اسکالد)
از بیماری‌های رایج جو می‌باشد که به کاهش وزن دانه منجر شده و در آلودگی‌های شدید باعث کاهش تعداد دانه در خوشه هم میشود. در حالت معمول خسارت این بیماری حدود ۱۰ درصد می‌باشد و در موارد خیلی شدید به ۴۰ درصد هم می‌رسد. آلودگی ابتدا به شکل لکه‌های خاکستری بر روی برگ و غلاف مشاهده می‌گردد و با پیشرفت بیماری مرکز لکه‌ها خشک و سفید میشود در حالیکه کنار لکه‌ها قهوهای تیره است. عامل این بیماری، قارچ Rhynchosporium secalis است که جزو قارچ‌های ناقص می‌باشد.
لکه نواری جو
این بیماری بیشتر بر روی جو‌های زمستانه تاثیر می‌گذارد و در اواخر پنجه زنی و بر روی برگ‌ها به صورت لکه‌های برگ کوچک ظاهر میشود. بارزترین عوامل بیماری در هفته‌های آخر رشد به صورت نوارهای زرد و قهوهای بر روی برگ‌ها ظاهر می‌گردد. نوارها به موازات هم قرار دارند و کل سطح برگ را می‌پوشانند و گیاهان درگیر این بیماری کوتاه مانده و احتمال خوشه رفتن در آن‌ها کمتر است.
بیماری پاخوره ریشه گندم
این بیماری جزو بیماری‌های ریشه، طوقه و ساقه است. عامل این بیماری، قارچ Gaeumannomyces graminis می‌باشد. در نتیجه آلودگی زیاد، بوته کوتاه و خوشه‌ها سفید و نارس میشود. ساقه‌های بیمار ضعیف و ممکن است کج شده و بر روی زمین بیفتند.
نماتد کیست (سیست) غلات
علائم این بیماری بر روی گیاهچه آسانتر از برگ‌های پیر قابل تشخیص می‌باشد. نماتد باعث میشود رشد ریشه ضعیف شود. کیست به نماتد ماده تغییر شکل یافته می‌گویند. کیست ابتدا سفید مایل به خاکستری براق است و سپس قهوهای میشود. گیاهچه‌هایی که به واسطه کیست ضعیف می‌شوند مورد حمله قارچ‌های خاکزی رایزوکتنیا قرار می‌گیرند.
از مهمترین بیماری‌های ویرویسی غلات می‌توان به بیماری موزاییک و کوتولگی غلات اشاره کرد.
راهکارهای مبارزه زراعی با بیماری های گندم و جو
- استفاده از بذرهای سالم
- استفاده از ارقام مناسب. به خصوص برای کنترل انواع سیاهک و زنگ ها بسیار اهمیت دارد.
- رعایت تناوب کشت
- کشت در زمان و تاریخ مناسب
- از بین بردن و ریشه کن کردن علف های هرز به خصوص علف های هرز چند ساله مثل پنجه مرغی
- خاکورزی مناسب و شخم زمین قبل از کشت
مبارزه شیمیایی با بیماری های گندم و جو
دقت داشته باشید برای مبارزه شیمیایی بهتر است با یک کارشناس حوزه کشاورزی مشورت کنید اما به طور عمومی سموم شیمیایی زیر تجویز می شود.
مبارزه شیمیایی با انواع زنگ ها و سفیدک پودری
- سایپروکونازول به‌اندازه نیم لیتر در هر هکتار.
- پروپیکونازول به‌اندازه نیم لیتر در هر هکتار.
- تبوکونازول به‌اندازه یک لیتر در هر هکتار.
- فلوتریافول به‌اندازه یک لیتر در هر هکتار.
همچنین قارچ‌کش‌هایی مثل بوتریزول و تریادیمفون تا حد زیادی قادر به کنترل زنگ قهوهای هستند.
مبارزه شیمیایی با انواع سیاهک ها
بهترین روش کنترل شیمیایی سیاهک استفاده از قارچکش های زیر جهت ضد عفونی کردن بذرهای گندم و جو می باشد.
- کربوکسین تیرام به‌اندازه 2 لیتر برای یک تن بذر.
- کاربندازیم به‌اندازه 2 کیلوگرم برای یک تن بذر.
- تبوکونازول به‌اندازه 1/5 کیلوگرم برای یک تن بذر.
- دیفنوکونازول به‌اندازه 1 کیلوگرم برای یک تن بذر.
دقت داشته باشید عملیات ضدعفونی باید دقیق انجام شود به گونه ای که تمام بذور با قارچکش آغشته شوند. از این رو فرمولاسیون مایع بیشتر اهمیت دارد.
برای مطالعه سایر مقالات به قسمت مجله کشاورزی سایت مراجعه کنید.
یک نظر در “انواع بیماری های گندم”
گندم زبون بسته …